 |
| Mynd: Stakmynd úr plakat fyri Star Wars: The Rise of Skywalker. |
(Greinin stóð upprunaliga í Dimmalætting 30. des. 2019).
A long time ago in a galaxy far, far away….
-byrjanartekstur til Star Wars
“We were very much influenced by the futuristic silent films of Fritz Lang; Metropolis and Dr Mabuse […] We feel that we are the sons of that type of science fiction cinema. We are the band of Metropolis. Back in the 20’s, people were thinking technologically about the future in physics, film, radio, chemistry, mass transport…everything but music. We feel that our music is a continuation of this early futurism. When you go and see Star Wars, with all its science fiction gadgets, we feel embarrassed to listen to the music…19th century strings! That music for that film!? Historically, we feel that if there ever was a music group in Metropolis, maybe Kraftwerk would have been that band”.
-Ralf Hütter úr Kraftwerk, endurgivin í Barr 1998 s. 130.
Mikudagin 18. desember varð seinasti Star Wars filmur á hesum sinni frumsýndur í Havnar Bio. The Rise of Skywalker er níggindi og síðsti filmur í ættarsøguni um Skywalker familjuna, ið byrjaði við Star Wars frá 1977 (seinni marknaðarførdur sum Episode IV: A New Hope).
Teir níggju filmarnir eru býttir upp í trý tríverk, ið komu á marknaðin í trimum tíðarskeiðum: 1977-1983, 1999-2005 og 2015-2019. Fyrsta tríverkið frá 1977-1983 legði lunnar undir seiglívaða og vælumtókta poppmentanarliga fyribrigdið, sum í dag gongur undir vørumerkinum Star Wars. Sonevnda prequel tríverkið frá 1999-2005 varð í stóran mun merkt av, at stovnarin og framleiðarin George Lucas, sum altíð hevur brillierað mest við síni fráveru, hevði ov stórt vald og ov lítið kreativt mótspæl. Nógvar illa umtóktar avgerðir vórðu tiknar, og teir tríggir prequel filmarnir eru yvirhøvur ikki serliga høgt í metum.
Hóast neiligu móttøkuna av prequel tríverkinum fekk Star Wars konseptið eina rættiliga saltvatnsinnspræning við sjeynda filminum The Force Awakens, ið gjørdist ein brakandi suksé um jóltíðir í 2015 og prógvaði, at enn var ein ovurstórur populermentanarligur áhugi fyri Star Wars. Undan filminum hevði Disney ognað sær rættindini til Star Wars vørumerkið, Lucas var ikki longur í nánd og hypaði filmleikstjórin J. J. Abrams varð settur í leikstjórasessin. The Force Awakens varð byrjanin til sequel tríverkið, ið fekk sítt framhald við The Last Jedi (Rian Johnson, 2017) og The Rise of Skywalker (Abrams, 2019), sum altso verður sýndur í biografunum nú um jóltíðir.
Hin endurnýtta fortíðin
Hóast ein ávís semja er um, at sequel tríverkið hevur fingið Star Wars ættarsøguna aftur á beint, hevur hetta tríverkið eisini verið fyri atfinningum. Ein høvuðsatfinning er, at tað í alt ov stóran mun spælir uppá tað nostalgiska og afturkenniliga, enntá við konkretari nýtslu av frásagnarmynstrum, lutum, persónum og staðsetingum úr uppruna tríverkinum frá 1977 til 1983. Á ein hátt er tað sum um, at persónarnir í sequel tríverkinum liva millum toftirnar av tí farna; sum fjepparar í einum Star Wars heimi á tremur við memorabilia og søgnum úr upprunafilmunum. Um Star Wars er eitt slag av science fiction, so er tað í øllum førum eitt merkiliga afturlítandi slag.
Tað hoyrir eisini við til søguna, at Disney seinnu árini hevur mjólkað Star Wars vørumerkið í so gramliga. Umframt teir báðar Skywalker filmarnar, The Force Awakens og The Last Jedi, eru heili tveir sjálvstøðugir filmar komnir á marknaðin - Rogue One: A Star Wars Story frá 2016 og Solo: A Star Wars Story frá 2018. Tveir fínir filmar sum so, men mangt bendir á, at Disney hevur gjørt ov nógv av, tí seinni filmurin, ið sigur frá søguni um rúmdarsmuglaran Han Solo á ungum árum, gjørdist eitt kommersielt flopp. Filmurin kom á marknaðin fáar mánaðir eftir The Last Jedi, og hildið verður, at hetta hevur verið ov nógv av tí góða uppá ov stutta tíð.
Meira yvirskipað ber eisini til at spyrja, um vit heilt einfalt hava fingið nokk av Star Wars og teirri afturvendandi endurnýtsluni, sum ger seg galdandi? Í grundini er talan um eitt generelt rák innan film og sjónvarpsundirhald, har ein óendalig røð av remakes og framhald av eldri filmum og røðum verða hópframleidd. Um fortíðin allatíðina verður endavend og endurnýtt, hvat verður so av framtíðini. Er hon horvin ella hvat?
Anakronistiskt afturlítandi
Hóast nýggjasta tríverkið kennist í so afturlítandi, er eisini umráðandi at hava í huga, at Star Wars altíð hevur havt ein sterkt afturlítandi dám. Sí eitt nú sitatið omanfyri, har Ralf Hütter, oddamaður í radikalt modernaða týska elektroniska poppbólkinum Kraftwerk, lýsir sína uppliving av tónleikinum í Star Wars.
Sum Hütter vísir á, eru nógvir "science fiction gadgets" í filminum, og ein tummilfingraregla til tess at kanna eftir, um okkurt er science fiction, er at vita eftir, hvørt tøkni hevur avgerðandi týdning í søgugongdini. Star Wars hevði ikki borið til uttan t.d. hyperdrive, so har eru nakrir greiðir sci-fi eginleikar uppi í. Tískil ber ikki til at siga, at Star Wars *ikki* er sci-fi. Hinvegin er tað heldur ikki serliga futuristiskt - “a long time ago in a galaxy far away”, sum sagt verður í innganginum til hvønn film - og tey ævintýrligu ella mýtisku elementini hava avgjørt nógv at siga. "Space opera" hevur onkuntíð verið nýtt at lýsa Star Wars sum sjangru.
Fyri Hütter var tað óansæð ein margháttliga anakronistisk uppliving at fara í biograf at hyggja eftir Star Wars og hoyra 19. aldar strúkarar og symfoniorkestur á ljóðsíðuni. Hütter fataði Kraftwerk í framhaldi av tí futuristiska andanum, ið eyðkendi Weimar Týskland í 1920-unum. Alt tað, sum nasisman og Seinni Veraldarbardagi kvettu av. Tá limirnir í Kraftwerk vuksu upp í tíðarskeiðnum eftir kríggið, var Týskland eitt mentanarligt vakuum. Eldra týska mentanarfortíðin var dálkað av nasismuni. Tað ráddi tí um at bróta upp úr nýggjum.
Her vóru Kraftwerk fremst millum tey fremstu. Sama ár, sum fyrsti Star Wars filmurin gekk í biografunum, lótu Kraftwerk meistaraverkið Trans Europe Express (1977) úr hondum. Hetta er helst høvuðsverkið hjá bólkinum, og plátan knýtir sambond aftur til idealiseraðu hugmyndina um Mittel-Europa, ið nasisman somuleiðis gjørdi enda á.
Kraftwerk vóru ikki teir einastu, sum undraðust yvir tónleikin í Star Wars. Navnframi tónleikaframleiðarin Giorgio Moroder, ið varð føddur í Norðuritalia og hevði nøkur virkin ár sum framleiðari í München í 1970-unum, hevði somu uppliving, tá hann sá Star Wars fyri fyrstu ferð. Tað sá nevniliga futuristiskt út, men tað ljóðaði als ikki so. Moroder fekk tí sjálvur hug at gera futuristiskan tónleik (Moroder 2013). “A music of the future”, sum hann málbar seg, og sum hann seinni endurgav í sínum spoken word á lagnum ‘Giorgio by Moroder’ á meistarligu Daft Punk plátuni Random Access Memories (2013). Henda strembanin hjá Moroder og co. úrslitaði í futuristiska Donna Summer dansigólvsklassikaranum ‘I Feel Love’ (1977), ið fyrijáttaði rákið innan electro, house og techno tónleik tey næstu mongu árini.
Wagner og Williams
Tað er umráðandi at hava mentanarliga samanhangin í Týsklandi í huga, tá ein lesur hesar reaktiónirnar hjá Hütter og Moroder. Mætasta týska tónaskaldið í seinna helmingi av 19. øld var uttan samanbering hin ambitiøsi Richard Wagner (1813-1883), ið setti sín avgjørda dám á øldina við síni stórslignu operarundferð Der Ring Des Nibelungen og “gesamtkunstwerk” hugmyndini, har flest møguligar listagreinir eru sameindar í einum. Tá komið var inn í 20. øld, hevði eftirmælið hjá Wagner fingið ein døkkari dám. Anti-semitisman lúrdi, og nasistarnir tóku gleðiliga ímóti bæði hugmyndum og tónleiki. Wagner varð promoveraður sum yndistónaskaldið hjá Adolf Hitler, og hetta hevur litað søguligu fatanina av Wagner. Spurningur hevur eisini verið settur við, í hvønn mun ritverkið og operairnar hjá Wagner vóru við til at leggja lunnar undir Nasi-Týskland.
Tí er einki at siga til, at týskarar hava havt eina løgna uppliving av einum stórfingnum amerikanskum rúmdarfilmi, sum í 1977 ger sær dælt av seinromantiskum strúkarum og symfoniorkestri. Og tað gevur í grundini stak góða meining, at tað nevniliga var amerikumaðurin John Williams, sum legði á hin Wagnerska/romantiska bógvin í síni filmtónseting. Williams var á ongan hátt ávirkaður av teirri samtíðarligu týsku mentanarstøðuni, men virkaði í Hollywood á amerikansku vesturstrondini.
Alex Ross, tónleikakritikari fyri The New Yorker, hevur víst á, at tá onnur filmtónaskøld í USA brúktu ein modernistiskan listabúna, fór Williams meira romantiskt til verka. Innan science fiction film var tað vorðið vanligt við elektroniskum ljóðførum av ymsum slag, og hetta var eisini í tráð við rákið. Williams var sjálvur partur av tí, og í sama tíðarskeiði, sum fyrsti Star Wars filmurin kom út, skrivaði hann modernistiskt íblástan tónleik til Spielberg filmarnar Jaws (1975) og Close Encounters of The Third Kind (1977). Um hetta mundið var tað eisini vorðið vanligt við filmtónleiki, ið var samansettur av tíðartýpiskum og dagsaktuellum popptónleiki (Ross 2018).
“The Golden Age of Hollywood”
Williams valdi kortini at skúgva alt hetta til viks til frama fyri eitt tilvitað afturlítandi úttrykk, har hann leitaði aftur á slóð til eitt eldri tíðarskeið innan amerikanskan filmtónleik, nevniliga “The Golden Age of Hollywood” og filmtónaskøld sum Max Steiner og Erich Korngold. Steiner og Korngold skrivaðu stórfingnan symfoniskan filmtónleik í 1930-unum og 40-unum.
Korngold var upprunaliga eysturrískur jødi og flutti til USA síðst í 30-unum, tá nasistarnir byrjaðu at gera um seg. Korngold nýtti mangan leitmotifs í sínum tónleiki - ein tilgongd, ið mong seta í samband við júst Wagner. Eitt leitmotif er eitt afturvendandi tema í eini tónlistaligari ella bókmentaligari tónseting, ið verður sett í samband við ein ávísan persón, hugmynd ella støðu.
George Lucas fall fullkomiliga fyri hugskotinum hjá John Williams um eina sci-fi ættarsøgu, sum breiðir seg út afturvið ólátaðum romantiskum tónleiki, har eitt heilt symfoniorkestur ber fram leitmotifs og tónlistaligar frásagnir, ið geva ymsu persónunum og hendingunum teirra klangliga lív. Í samrøðu heldur Williams fyri, at hetta var ikki tónleikur, sum kundi lýsa “terra incognita” (“ókent land”), men júst tað øvugta. Hetta var tónleikur, sum kundi seta okkum í samband við kendar og minniligar kenslur. Fyri Williams var tað sjálvsagt, at hetta í tónlistaligari útlegging var í ætt við ein 19. aldar operatiskan listabúna. Í stuttum: Wagner. Eitt slíkt háttalag kundi seta gongd á eina tvørmentanarliga mýtologi, ið eisini hekk væl saman við tað fjølbroytni, sum Star Wars heimurin hóast alt umboðar (Ross 2018).
Symfoniska ævintýrið
Williams telist millum navnframastu og virknastu filmtónaskøld seinastu mongu áratíggini, og Oscar virðislønirnar og tilnevningarnar eru nógvar í tali. Hann hevur havt eitt mikið fruktabært samstarv við eitt nú Steven Spielberg, umframt at hann hevur skrivað tónleikin til allar teir níggju høvuðsfilmarnar í Star Wars søguni. Tað eigur at vera lagt afturat, at Williams nýtir eitt ríkt savn av leitmotifs í hesum tónleiki, og tilsamans eru eini 18 tímar av symfoniskum tónleiki skrivaðir til Star Wars filmarnar.
Symfoniski tónleikurin hjá Williams er v.ø.o. ein av fáum konstantum í allari Star Wars søguni - ikki eingongd George Lucas hevur verið við allan vegin - , og hetta undirstrikar ein týdningarmiklan tanka: at kanska er Star Wars ikki ein sci-fi frásøgn, men heldur okkurt slag av modernaðum ævintýri. Tað kann síggjast soleiðis, at gomlu ævintýrini og sagnirnar, ið áður vórðu bornar fram í sjónleikahúsum og operasalum, í dag eru fluttar upp á biografløriftið.
Í ævintýrhøpi gevur Týskland í 19. øld stak góða meining. Tí hvaðani kenna vit søgurnar um prinsessur, vanligar dreingir, sum gerast tignarligur hetjur, óndar keisarar og kongar, tosandi djór og ríki, sum eru í altumfevnandi vanda? Frá brøðrunum Grimm og øðrum, sum gjørdu eitt folkloristiskt innsavningararbeiði í Týsklandi og Evropa í romantiska tíðarskeiðnum.
Postmodernaða naggatódnin
Star Wars umboðar eitt skifti frá radikalari modernismu innan sci-fi - ein gongd frá Metropolis (Lang, 1927) til Blade Runner (Scott, 1982), ið vit frættu um í greinini seinast - til reindyrkaða endurnýtslu. Uppruna tríverkið kom út frá 1977 til 1983, og hetta er júst tíðarskeiðið, tá samfeløg víða hvar skiftu yvir í tað, sum verður lýst sum hitt postmodernaða tíðarskeiðið.
Í undanfarnum greinum hevur postmodernisma verið til umrøðu. Í greinini “Tá tíðin fór úr lið” (1. nov.) var tað við serligum denti á Derrida, Lyotard og Baudrillard. Í teirri greinini og í greinini “Hús í hauntologiskum hami” (15. nov.) varð ljós varpað á mentanarástøðingin Mark Fisher sála, ið nýtti Derrida hugtakið hauntology í sínum mentanarkritikki. Í greinini “Einglanna endaloysi” var tað serliga Baudrillard og simulacra hugmyndin, ið var til viðgerðar.
Ein teinkjari, ið ikki hevur verið nevndur enn, men sum er viðkomandi fyri hesa søguna um Star Wars, er amerikanski bókmentakritikkarin og heimspekingurin Fredric Jameson. Mark Fisher vísti á Jameson hugtakið “nostalgia mode”, og hvussu tað kann hjálpa okkum at skilja og greina populermentanarlig hugtøk og fyribrigdi. Jameson er kritiskur mótvegis tí postmodernaða í sínum greinum og bókum, tí hann sær tað sum eina neiliga avleiðing av seinkapitalistiska samfelagnum.
Tað postmodernaða kemur m.a. til sjóndar í framførdari anakronismu, t.d. í populermentan, sum hvørki er her ella har, men sum er úrslit av einum asøguligum ósambæri, sum hevur sín uppruna í, at søguliga tíðin er brotin - er “farin av lagi”, um tú vilt (sí Hamlet og fyrstu greinina). “Nostalgia mode” kann fatast sum eitt formligt tilknýti til fortíðarinnar teknikkir og uppskriftir, sum ein avleiðing av afturtøkuni frá modernistisku avbjóðingini um nýskapandi mentanarligar formar, ið samsvara við samtíðarupplivingina (Fisher 2014).
Jameson um Star Wars
Eitt talandi dømi, sum Jameson nýtir til tess at lýsa “nostalgia mode”, er júst Star Wars. Jameson vísir á, at ein av mest týðandi mentanarligu upplivingunum hjá ættarliðunum, sum vuksu upp frá 1930-unum til 1950-ini, vóru Buck Rogers kendu sjónvarpsrøðirnar, ið vórðu sendar leygardag seinnapart. Uttanjarðisk illmenni, rættar Amerikanskar hetjur, konubrot í vanda, Deyðsstrálan ella Dómadagsboksin og ein “cliff-hanger” til endans, ið ikki varð forloystur fyrrenn næsta leygardag seinnapart.
Sambært Jameson enduruppfinnir Star Wars hesa upplivingina í tilvitað eftirgjørdum pastisju formi. Heldur enn at vera ein meiningsleys parodi yvir ein útdeyðan listaform, er Star Wars við til at nøkta ein djúpt liggjandi tørv á at sleppa at uppliva hann aftur. Børn og ung kunnu uppliva Star Wars beint fram, meðan vaksnir áskoðarar kunnu nøkta eitt djúpari og meira nostalgiskt ynski um at venda aftur til hetta eldra tíðarskeiðið, og (upp)liva tess løgnu gomlu fagurfrøðiligu mentalutir umaftur (Jameson 1984).
Fisher vísir á, at í hesum høpi er eingin nostalgiskur longsul eftir einum ítøkiligum søguligum tíðarskeiði, og um nakar er, so er tað bert óbeinleiðis. Tann longsulin, sum Jameson skrivar um, er ein longsul eftir (lista)formi. Star Wars er eitt serliga resonant dømi um postmodernaða anakronismu, tí mátin, sum filmrøðin brúkar tøkni uppá, verður brúktur til at káva útyvir tess fornliga form. Hóast upphavið liggur í hesum gomlu og blámuskotnu adventure røðunum, kann Star Wars taka seg út sum verandi spildurnýtt orsakað av teimum special effects, ið vóru uttan fordømi í 1977, og sum gjørdu sær dælt av teirri nýggjastu tøknini á økinum. Fisher samanber hetta við júst áðurnevndu Kraftwerk:
um Kraftwerk á paradigmatiskt modernistiskan hátt nýttu tøkni til tess at fáa nýggjar formar at koma fram, so setir “nostalgia mode” tøkni undir seg til tess at hampa um tað gamla. Ávirkanin av hesum er at fjala hvørvingina av framtíðini sum tess mótsetning (Fisher 2014).
Avlýsta framtíðin
Fisher leggur afturat, at framtíðin hvarv ikki frá degi til dags. Hann vísir til italska miðlaaktivistin Franco Bifardi, sum í bók síni After The Future (2011) nýtir orðafellið “The slow cancellation of the future”. Hin spakuliga avlýsingin av framtíðini. Sambært Fisher er hetta ein so sera hóskandi máliska, tí hon fangar stigvísa men eirindaleysa mátan, sum tað er blivið máað undan framtíðini gjøgnum tey síðstu 30-35 árini.
Um sein-70-ini og fyrstu árini í 1980-unum vóru tíðarskeiðið, har hin núverandi kreppan í mentanarligu tíðarligheitini (“temporality”) av fyrstan tíð gjørdi vart við seg, so var tað ikki fyrrenn í fyrsta áratíggju í 21. øld, at tað, sum kritikarin Simon Reynolds kallar “dyschronia”, er vorðið ein staðbundin sjúka. “Dyskroni” er kenslan av, at tíðin er farin úr lið, av lagi, ein tíðargjógv, ið eigur at kennast óunnilig, men sum umvegis stóru útbreiðsluna av tí, sum Reynolds kallar “retromani”, er vorðið nakað, sum hevur mist sín ótýdliga týdning. Anakronisma verður í dag tikin fyri givið (Fisher 2014).
Vit standa á gáttini til triðja áratíggju í 21. øld, og spurningurin er, hvat varð av framtíðini. Sjálvt Star Wars er nú komið at enda. Kanska er tað øll hin modernaða verkætlanin, sum má endurhugsast.
Takk fyri hesuferð.
Yvirlit yvir Star Wars filmar:
Episode IV: A New Hope (1977)
Episode V - The Empire Strikes Back (1980)
Episode VI - Return of The Jedi (1983)
Episode I - The Phantom Menace (1999)
Episode II - Attack of the Clones (2002)
Episode III - Revenge of the Sith (2005)
Episode VII - The Force Awakens (2015)
Rogue One: A Star Wars Story (2016)
Episode VIII - The Last Jedi (2017)
Solo: A Star Wars Story (2018)
Episode IX - The Rise of Skywalker (2019)
Keldulisti:
Tim Barr (1998), "Kraftwerk": From Dusseldorf to the Future (With Love), Ebury Press.
Mark Fisher (2014), Ghosts of My Life: Writings on Depression, Hauntology and Lost Futures, Zero Books.
Fredric Jameson (1988), “Postmodernism and Consumer Society”, í The Cultural Turn - Selected Writings on the Postmodern 1983-1998, Verso 1998.
Giorgio Moroder (2013), “Giorgio Moroder: how Star Wars inspired I Feel Love - video interview”, The Guardian, 14. nov. 2013.
Simon Reynolds (2010), Retromania: Pop Culture’s Addiction to Its own Past, Faber and Faber.
Alex Ross (2016), “Listening to “Star Wars””, The New Yorker, 1. januar 2016.
Alex Ross (2018), “A Field Guide to the Musical Leitmotifs of “Star Wars””, The New Yorker, 3. januar 2018.
Comments
Post a Comment